Tafsut, aẓar-is « FS », deg-s ad d-nekkes sin n yimyagen, yiwen « FSU », anamek-ines : -fsu taduṭ-, wayeḍ fsu anamek-ines juǧǧeg. Tameɣra n tuɣalin n tefsut tejbed ɣef tlata (3) n imulas, deg-s ad naf snat n talliyin d timeqranin, yiwet : taggara n waggur n Fuṛar : « d amenzu n tefsut » tayeḍ, d ass n 21 meɣres : « tiririt n uzal ».
Yal tamnaṭ amek i tettmagar tafsut, yal taddart amek tettheggi imensi-ines. Awal nekk ad t-id-awiɣ ɣef yimensi n tefsut di taddart-nneɣ, AGARSAFEN, d umgarad yellan di kra n tuddar niḍen di tmurt n Leqbayel.
Ugar n 50 n yiseggasen-aya ur d-yelli imensi n tefsut di taddart-nneɣ, ass-a steqsaɣ kra n temɣarin-nneɣ ɣef wamek ttmagaren zik tafsut, nnant-iyi-d :
Tameddit n wass n umenzu n tefsut, ad d-jemɛen lemwaɛen (dduzan) ideg i sewwayent tlawin yal ass, ad ten-ssirdent, ad ten-smarayent wa ɣef wa, ar tagara ad ten-smiren ɣer lḥila (tɣawsa) niḍen. Aman-nni s-wayes uraden dduzan-nni, ad ten-awin ad ten-neɣlen ɣer ugudi, as-nini :
-Atan ay ibeɛɛac lḥeq-nwen, anda nniḍen qqaren « Atan imensi-nwen, ay ibeɛɛac ! ». Wagi d imensi n yibaɛɛac. Sakin tulawin ad d-grent aɣrum ara ččen d imensi, d winna kan ara ččen i yimensi ad t-sxelḍen s tazart akked zzit.
Azekka-nni ad kkrent zik tlawin, ad d-dment sebɛa (7) isufar n useqqi aquran, neɣ n xuḍra… ama d ibawen, tajilbant, lḥemmeẓ, tifejɣal… neɣ d lleft, zrudiya, takurjiḍt… Ad ten-yesserḍben, ad ten-sewwent, yal wa ar wayen yesɛa. Llan wid d-yettawin diɣ tigerruyin n uderyis neɣ aẓar n uderyis, meɛna mačči akk imezdaɣ n taddart sewwayen aderyis, drus maḍi i tent-id-yettawin acku, imɣi-agi ulac-it di temnaṭ-nneɣ, ala wid yettsewwiqen ar Uqbu i t-id-yettaɣen.
Aderyis, d isem n yiwen n yemɣi i d-yettemɣayen di teẓgi. Imɣi-agi deg-s ddwa, yessiǧhid tafekka n wemdan, yettwexxir fell-as aṭas n waṭṭanen. Γef waya, ttgen syes imensi ideg ara ččen akk iɛeggalen n wexxam.
Axxam anda yella yimɣi uderyis, tulawin ad sqecrent tigerruyin-is, neɣ aẓar n uderyis… ad sduklen akk isufar-nni ar teccuyt, ad rekkmen akken s uderyis-nni, ad qeflent aseksut sufella-s. Aseksut yeččur d seksu neɣ d berkukes, yal wa ayen i yebɣa ad t-iseww ass-nni, wa d seksu, wa d berkukes, seksu-nni ad ifur deg waman-nni n uderyis. Llan wid i irennun timallalin ad wwent deg waman d tuftilin, qqaren-d akken ad yefti useggas. Yella wanda xedmen taɣerbalt n uftil, ad sewwen ibawen, lḥemmeẓ, tajilbant.. ad ten-sewwen deg waman, ad ten-ssufɣen ɣer beṛṛa, qqaren-ak : bac akken ad yefti useggas.
Taɣarbalt-agi ɣur-neɣ di taddart nxeddem-itt deg yiwuǧǧiben, tulawin xeddment afḍir rennunt ibawen, irden, iḥemmeẓ ad ččarent taɣerbalt, ur tt-sewwayen ara alarmi d ass wis tlata (3). Mi tt-sewwent, azekka-nni afellaḥ ad iruḥ ad yekrez as-yini :
A lukan di yeɛmireɣ,
D tayuga ara aɣeɣ
Axxam-iw ḥseb-it yuli
Ad kkreɣ ṣbaḥ ad ẓalleɣ
Ad ruḥeɣ ad kerzeɣ
Ad jemɛeɣ deg nnɛami
Imi nekk-nni jaḥeɣ
Di lqahwa ay ɛecqeɣ
Laḥbab-iw kerhen-iyi
Mi yewwa ad kksen aderyis-nni ad t-ḍeggren, ad ɛemren aseqqi-nni, ibawen-nni, lḥemmez-nni, tifejɣal….. ad dehnent syes seksu-nni, maɛna mi ččan di seksu-nni ur ilaq ara ad swen aman alarma d tameddit.
Win yesɛan tawelliyt ass-nni a s-yessiwel ad tefḍer, ad tt-ečč imekli.
Llan wiyaḍ, wid ur nezmir ara, sewwayen kan timellalin deg uderyis-nni di zzit (deg uḍebbax), mi wwant ad ḍeggren aderyis-nni, timellalin-nni ad tent-ččen, aman ur tessen ara daɣen alarma d tameddit n wass.
Azekka-nni ṣṣbaḥ zik, tin yesɛan lmal, ad kkrent zik ad ruḥent ad d-ḥuc laḥcic ara ččen, asen-t-iḍegger ar lmedwed asen-tini :
« Becrem-t, becrem-t ay ulli
Ffɣent lyali ! »
Tulawin sewwayent tiɣrifin, ad ffɣent ar yigran d tmizar ad refden lejfun n teɣrifin-nni s igenni ad as-qqarent :
A Lalla tafsut mm ijeǧǧigen
A tikli n tsekkurt ger iberwaqen
Nekki mmugreɣ-kem-id s icewwaḍen
Kemm-i, mmager-iyi-d s ijeǧǧigen !
Tulawin yessusuyen, ad ffɣent ad susisin-t tiẓin d yirden, ad ttawin-t asefru-agi :
Ay axi tecbeḥ ccetwa
Mi ara kkaten ideflawen
Ay axi tecbeḥ tejmaɛ
Mi ara teččar d irgazen
Ay axi tecbeḥ tefsut
S lewrud d ijeǧǧigen
Nekni ad nruḥ ad nsesi
Ad nawi timẓin d yirden
Igerdan tefɣen ar tmizar ttawin-d ijeǧǧigen, ajeǧǧig n wuzzu, win umezzir… Ssentayen-ten di lefraci n tewwura n yixxamen, akken ad mmagren tafsut s ijeǧǧigen.
Irgazen n taddart tefɣen ar tmizar, ar teẓgi d izuɣar, ttawin yid-sen ilmeẓyen ttemmalen-asen isemawen n yimɣan. Mi ara teddun deg ubrid ar teẓgi, yal mi ara d-mlilen imɣi, neɣ aseklu ad ḥebsen asen-d-fken isem-is : wagi d azzu, wagi d amezzir, wagi d qlilu, tagi d tasaft, wagi d afaraz… Irgazen ssuturen i ilmeẓyen akken yal yiwen deg-sen ilaq ad d-yejmaɛ sebɛa (7) yimɣan yimxallafen ɣef wid d-jemɛen yimdukal-is, yerna ar tagara yal ilemẓi ilaq ad yefk ismawen n yimɣan i d-yejmaɛ, akken ad d-iban ma yella cfan ɣef yismawen-nsen neɣ ala. S wakka i slemden ismawen n yimɣan yellan deg ugama sumata, acku ziɣ ulac iɣerbazen, d timeɣriwin-agi i d iɣerbazen-nsen.
Ttawin-ten daɣen ar ṣṣyada, akken ad issinen ad ṣeggden, ad issinen amek ḥekkren s tmegḥelt, d lbarud…akken daɣen ad issinen ismawen n yiɣersiwen, leḍyur d ibeɛɛac…am wakken i snen ismawen n yimɣan d isekla. Ad issinen i wacu i umi qqaren ajaɣiɣ, awtul, uccen, ijirmeḍ…
Imi ara d-uɣalen yilmeẓyen si ṣyada , ttawin-d yid-sen ayen d-ṣeggden farqent i taddart, xeddmen syess imensi.
Tameddit n wass, d nnuba n telmeẓyin, ttawin-tent tlawin, ad glilzent deg umruj, qqaren-as aglilez n tefsut.
Zik-nni amek ttemyezwaǧen, amek xedmen tiwaculin ? bac ad yezweǧ ilemẓi d tlemẓit, ilaq ad awḍen lwaqt n zzwaǧ, tulawin gzant aya. Deg uglilez-nni n tefsut, at-taddart ttextirint tilmeẓyin i yewwḍen ad sbeddent axxam aseggas-nni d-iteddun, tilawin gar-asent ɛelment s waya.
Anda nniḍen imezdaɣ n taddart akken ma llan ad cebbḥen, ad d-ffɣen, ad zwiren sdat-sen arrac (igerdan) ad xedmen aceqquf n tfeqlujt ɣef udmawen-nsen, ad zwiren ad cennun : « ad nemmager tafsut argaz tameṭṭut. ».
Igerdan-nni ad d-zzin akk i taddart, ad sṭebṭuben ɣef tewwura, yal axxam ad ffeɣ tmeṭṭut asen-d-yessufeɣ tiẓidanin, ayen akk ara d-jemɛen akken ttaken-ten i igerdan imuḍan ur yezmiren ara ad d-yeffɣen, ad ḥedren i tmeɣra. Ad rzun ɣur-sen asen-awin amur-nsen, asen-inin : « ataya umur-ik, terza-d ar ɣur-k tefsut… ».
Akka-agi ay tedder teqbaylit, akka i yedder umawal n teqbaylit si zik ar ass-a, seg wa ɣer wa, seg yimi ar umeẓẓuɣ, alarmi d ass-a
Fahim MESSAOUDENE
*Amagar n Tefsut ! L’accueil du printemps, La conférence de Rachid OULEBSIR 25 mars 2016