s tallalt n Useqamu unnig n timmizɣa, deg wahil i d-thegga tiddukla Numidya d asfugel n Yennayer 2969, tella yiwet n temlilit tussnant d tajmilt i Dda Ɛebdella Ḥaman ass 14 Yennayer 2019 deg wexxam n weɣmis n Ljemhuriya, aṭas n wawal i d-yellan gar-asen nefren-d awal n snat tgejda n Tiddukla Numidya: Kamal uzerrad ( n At Zerrad), i d-iceggɛen snat tnagiwin, tamezwarut ɣef temlilit-ines nettan d Dda Ɛebdella akk d Dda Lmulud at Mɛemmer di Furar 1988 di Lezzayer, d wawal-ines ass n tmettant n Dda Ɛebdella, akk d Ǧamal ubenɛuf ( Benɛuf):
Awal n Kamal uzerrad :
Taggya n yiwen umeddakel
Wid yessnen Wehran ẓran deg-s aṭas n Leqbayel yunagen seg taggara n lqern wis tẓa d mraw. Dda Ɛebdella d yiwen seg-sen, am nekk d waṭas imeɣnasen Imaziɣen. Tura dɣa d tisuta n Leqbayel i d-ilulen di Wehran.
Nemyussan di taggara iseggasen 70, netta dɣa yettwassen deg wakud-nni d amaru d ameɣnas n tmaziɣt ma d nekk mazal-iyi d anelmad. Nuɣal nettemlili di tḥanut-is yal imalass nettmeslay ɣef tmaziɣt, ɣef tsekla, ɣef wayen nezmer ad nexdem i tmaziɣt. Deg wakud-nni i ẓriɣ ayen yura, yesskanay-id isefra, ungalen, amezgun, isuqlen,… Nettmeslay aṭas ɣef tira n tmaziɣt, ɣef wamek ara nesnerni tamaziɣt, a tt-nesnunnet… Deg wussan-nni, ufiɣ win ukud ara mmeslayeɣ, ula d netta ahat yufa ameddakkel di tmaziɣt. Ttmektayeɣ-d timliliyin-nni am yiṭij n tegrest, yeččur d usirem…
Nettmeslay daɣen ɣef “umawal n tmaziɣt tatrart” i d-yeffɣen di 80 ddaw leɛnaya n Dda Lmulud, imi Dda Ɛebdella yettaru, yeḥwaj awalen imaynuten, ula d nekk akken, imi bdiɣ asuqel n weqran tazwara n iseggasen 80. Deffir dɣa “tafsut Imaziɣen” n 80, yuɣal-d akka drus usirem ɣef yimal n tmaziɣt.
Cfiɣ akken i s-mliɣ asenfar-nni-inu n usuqel n weqran, yefreḥ, yenna-k d asenfar ameqqran i tmaziɣt, yefka-yi-d tazmert akken ad kemmleɣ asuqel. D netta dɣa i yi-d-yuran yiwet tezwart tgerrez i usuqel-nni, mi d-yeffeɣ d adlis.
Deffir inulfuyen n Ṭuber 1988, adabu yeldi acemma annar i tiddukliwin tisertiyin neɣ tidelsanin. Dɣa nfures tagnit, nniɣ-as i Dda Ɛebdella yessefk ad nesbedd yiwet tiddukla tadelsant tamaziɣt. Ihi tlul-d « Asirem », aselway-ines d Dda Ɛebdella, ladɣa s tallalt n imeddukal-nneɣ yellan assa di “Numidya”. Nesnulfa-d yiwet n tsella (tasɣunt) iwimi nsemma « tidmi tamirant » imi zik ulac di Wehran aɣmis neɣ ayen nniḍen anda ara d-nessufeɣ ayen nettaru s tmaziɣt. Dinna yebda yessufuɣ-d Dda Ɛebdella ayen yura am “tmacahut n Ɛmer n wewriz”, d iḥricen. Am wakken teẓram, yebda yettaru deg iseggasen 50, ar assa mazal yettkemmil tira, aṭas n yedlisen-ines zzyen-d* iseggasen-a yezrin.
Ad kemmleɣ s yiwet temɛayt yeḍran deg furar 1989 : nemlal, Dda Ɛebdella d nekk, d Dda Lmulud di Dzayer, dɣa neqqim deg yiwet lqahwa nettqessir (netta Dda Lmulud azekka-nni iteddu ad yerzef ɣer Merruk ad yefk dinna yiwen usarag ; deg webrid n tuɣalin tudert teǧǧa-t, nekkni yeǧǧa-yaɣ d igujilen…). Ihi, nella nettmeslay ɣef umawal, Dda Ɛebdella yenna-yas amek i terram “champion” d alɣuɣ s tmaziɣt ? Yenna-yas alɣuɣ yesmektay-d ayen leqqaqen, ayen leggaɣen, ayen yelɣuɣin, d ileɣwi neɣ d talaɣt neɣ… (teẓram Dda Ɛebdella yessen mliḥ ad yessegber** s wudem-is d ifassen-is) Dɣa Dda Lmulud yeṭṭerḍeq d taḍsa : lkas-nni deg yella itess yewwet-it s ufus-is, neɣlen waman, yessebzeg akk timelsa-ines… Ameslay ikemmel ger teḍsa d tgelya***, d tikkelt taneggarut i nemẓer akken yid-s.
Di taggara bɣiɣ a d-iniɣ lemmer ulac irgazen am Dda Ɛebdella da di Wehran, tili tamaziɣt ur tessawaḍ ara assa aswir ideg tella, tili tiddukliwin “Asirem” dɣa “Numidya” ur ttilint ara d asafu n tmaziɣt deg utaram n Tmazɣa.
Zzey = être publié / zzuyez = publier ( i d-yefkan : azayez = public)
**Ssegber = imiter, mimer
***Tagelya = le sérieux (< gley = être sérieux / ugliy = sérieux)
Sliɣ yemmut umeddakkel-iw Abdella Ḥaman …
Yeǧǧa-yaɣ yiwen seg imeɣnasen imezwura n tmaziɣt, yiwen seg imaruten imezwura s tmaziɣt. D aḥeddad n wawal : yezmer ad yemmeslay ɣef kra n tɣawsa s teqbaylit tacebḥant, ur tettḥulfuḍ i wakud izerrin. D agerruj ameqqran i ɣ-yettwaksen, tamusni-ines lqayet ama deg wesɣan neɣ deg umezruy neɣ aṭas n tɣawsiwin nniḍen.
Acḥal iseggasen i neddukkel di Wihran, acḥal iseggasen i nedda i wakken tamaziɣt ad tennerni ladɣa ad tesɛu amkan-is di Wihran. Ma nmuqel ɣer deffir, ladɣa si tefsut imaziɣen n 1980, aṭas n twuri i ssulin imeɣnasen di Wihran, tawuri ibedden ɣef snat n tiddukliwin Asirem d Numidya : ma yella zik teffren imeɣnasen, d imdanen am Abdella Ḥaman i d-yessufɣen tamaziɣt ɣer tafat. Yettekka di yal taluft yeɛnan tamaziɣt di Wihran : tasekla, tidddukliwin, tasertit, aselmed, …
Abdella Ḥaman d tigejdit ɣef yemɣi, yennerna ayen akk yeqqnen ɣer tmaziɣt di Wihran.
Ẓriɣ abrid-nneɣ ad yeqqim akken yella : a dda Abdella, ɣas ulac-ik telliḍ, ad tiliḍ.
Kamal Uzerrad
Lpari, ass n 11 Cṭamber 2018.
Awal n Ǧamal ubenɛuf:
Amɣar azemni n Wihran.
Ɣas sliɣ yes-s yakan acku ssneɣ kra seg wid i t-yessnen. Wid t-yessnen qqaren fell-as: d amedyaz, yessen tamaziɣt… Nekk, imiren meẓẓiyeɣ. Ɣas ssneɣ-t akka deg wudem, maca, amek ara beddeɣ zdat-s, netta yellan d taqacuct, di tegnit n yimiren!
Asmi i ɣ-yezdi wawal i tikkelt tamenzut, yella-d deg useggas 1978, yernu deg webrid-agi, zdat n weɣmis-a ideg nemlal ass-a. 41 iseggasen yakan, zrin! Ass-nni nella nekk d yiwen umeɣnas acennay, wagi d mass Musa Belqasmi.
Seg yimir-nni nuɣal nettemlil di kra n tegnati, ladɣa di tmeɣriwin ideg cennun inaẓuren-nneɣ. Daɣen llan kra imeddukal i d-yettawin sɣur-s kra n warraten. Di tallit-nni, win kan iran kra n tmaziɣt yeẓwa (iruḥ) ɣer dda Ɛebdella.
Maca, mi nemyuẓa nekk yid-s, nuɣal nemyussan ugar, ladɣa si 1989 alammi d ass ideg yunag ɣer wexxam-ines imezgi, deg wass n 9/9/2018.
S tidet kan, seg wakken t-ssneɣ, uɣal ttkukruɣ a d-mmeslayeɣ neɣ a d-aruɣ fell-as kra! Ɣas netta yezga yesmendag deg-i akken a d-aruɣ kra ɣef yedlisen-ines yakk d tira-ines s umata. Netta iḥemmel-iyi, yezga yeqqar fell-i: d kečč ay d ul n tmaziɣt iḥebbken! D kečč ay d amamaḍ (amutur) n tmaziɣt deg Wehran! D kečč ay d aruɣi n tmaziɣt!.. Aya merra yessekref-iyi, yezzi fell-i d tiyersi, yuɣal-iyi d akukru!.. D acu ara d-yini wemdan ɣef ubabat-ines ay iman?!
Ass ideg yesgunfa i lebda dda Ɛebdella, cubaɣ-t ɣer wasmi yunag Kamal n At Zerrad ɣer Lalman acku nennum-iten, fell-asen kan ay nettsennid, d nutni kan ay nesɛa d lmendad. Maca, adeg n dda Ɛebdella ulac wi ara t-ireglen!
Dda Ɛebdella yella-yaɣ d ababat ayiman, i ɣ- yettḥaddan am tarwa-ines; yella-yaɣ d amɣar azemni, ɣur-s kan i nettuɣal yal mi kersent fell-aɣ, d netta kan i ɣ- yettwellihen; yella-yaɣ d taqacuct n wedrar imi yes-s kan i nettawi lewhi n webrid yessufuɣan ɣer liser!
Aṭas n yemdanen i yessnen dda Ɛebdella ameɣnas, dda Ɛebdella amettnaɣ neɣ agrawli, dda ɛebdella amedyaz neɣ amaru, maca, nekkni nessen ula d lbaḍnat d lesrar-is. Nessen anecreḥ-ines, nessen imeṭṭawen-is, akken i t-nessen netta s timmad-is!
Yiwwas ma nedder, a d-nuɣal ɣer wayen yura dda Ɛebdella d umennuɣ-ines.
Isem n dda Ɛebdella Ḥaman kellsent yigan-ines deg umezruy, ur yettwasfaḍ, ur irekku, ur ifennu!
Yelha ma ssuliɣ awal s kra n tefyirin-a d-yeddan di tmezgunt ideg nerra tajmilt i inaẓuren-nneɣ:
Ttnadiɣ tteḍbir umusnaw
Tiɣwist n tmaziɣt di ccaw
D isulas n timmuzɣa
Merwas di lberǧ n yiṭij
Ɛmer n wewriz d irrij
Azul i Dda Ɛebdella
…
Ǧamal Benɛuf, Wihran, iḍ n 13 Yennayer 2019.
GM: awal n Ǧamal ubenɛuf yeɣra-t-id Mass Ḥamid Baḥfir, imi gma-tneɣ Ǧamal yuḍen ur yezmir d win yellan.